در قسمت هاي پيشين، پس از بيان ضرورت تفسير و مراحل تاريخي اين علم به معرفي اجمالي تفسير تبيان پرداختيم و ابعاد مختلف علمي تبيان از جمله جستارهاي ادبي و سيماي كلامي را به تفصيل مورد بررسي قرار داديم. واژه شناسي، اعراب و استشهاد به اشعار و امثال؛ تحت عنوان جستارهاي ادبي مورد بررسي قرار گرفت و اصول دين، جدال با اهل كتاب و ابطال عقايد كافران نيز عناوين مورد بررسي در مبحث سيماي كلامي بود.
در بخش پيشين به برخي از ابعاد علمي تبيان اشاره شد؛ در اين قسمت، به ويژگي هاي ديگر اين تفسير مي پردازيم:

با اينكه شيخ باب جداگانه اي را به موضوعات فلسفي اختصاص نداده، اما در ضمن تفسير تبيان در موارد بسياري، آراي فلسفي مذاهب مختلف و مكاتب كلامي را ذكر كرده است؛ نظير رد ايشان بر اشكالات و آراي معتزله، خوارج، مجسمه، مشبهه و... كه در بخش كلامي به آن اشاره گرديد.

يكي از موارد اهميت تبيان آن است كه مؤلف آن، فقيه مفسر است؛ يعني شيخ طوسي مجتهد و فقيهي بود كه قدرت علمي استخراج حكم شرعي را داشته است. احاطه وي بر علوم مختلف ديني به ايشان امكان مي داد كه با دقت نظر به آيات الاحكام بنگرد و آراي فقهي خود را از قرآن و سنت استنباط نمايد. به رغم اينكه ايشان كتاب هاي بسياري در فقه دارد؛ اما تفسير ايشان، بسياري از آراي فقهي را در بر دارد كه از خلال آيات الاحكام به دست آورده است.
شيخ ذيل آيات الاحكام پس از ذكر قرائت آيه مربوطه و موارد نحوي و گاه اسباب نزول، به بيان رواياتي مي پردازد كه در زمينه تفسير يا تأييد قولي يا مورد ديگري باشند.
در بيشتر مباحث فروع و احكام، مسئله را مطرح و نظرات فقهي مذاهب چهارگانه را متذكر شده و در ادامه ديدگاه اماميه را مي آورد. بنابراين امتياز كتاب ايشان آن است كه اغلب آراي فقهي را پيش روي خواننده مي گذارد.
ايشان ذيل اغلب آيات فقهي از روش فقه تطبيقي بهره برده است و البته تنها به نقل فتاواي مختلف بسنده نكرده، در مواردي با استناد به ظاهر آيات و روايات ائمه(ع) و نيز اثبات ضعف سند و متن برخي از آن ها، به نادرستي آن اقوال تصريح كرده و به اشكالات مخالفان پاسخ مي دهد.
به عنوان مثال در بحث تيمم، ذيل آيه كريمه (إِلاّ عابِري سَبيلٍ) با استناد به فرمايش امام صادق(ع) مي گويد: آيه مربوط به نهي جُنُب از ورود به مساجد است، نه اينكه جنب تيمم نكند.
و يا در تفسير آيه وضو مي نويسد: در نزد ما شستن دست ها از مرفق و شستن مرفق به همراه آن تا سر انگشتان واجب است و شستن از انگشتان تا مرفق جايز نيست و <إلي> به معناي <مع> مي باشد. سپس نظرات ديگران را ذكر كرده و به اشكالات پاسخ مي دهد و در نهايت دليل صحت نظر خويش را بازگو مي كند.
ذكر اين نكته لازم است كه با توجه به روش ايشان در طرح مباحث گوناگون، كه گزيده گويي و اختصار نگاري است، شيخ بيشتر مباحث فقهي و كلامي خود را به نگاشته هاي فقهي و كلامي خود نظير خلاف، نهايه، مبسوط و... ارجاع مي دهد.

تفسير تبيان در كنار ساير مزايا، متضمن برخي اشارات علمي است كه از روح علمي برخاسته از عصر شيخ طوسي حكايت دارد. شيخ با استناد به دلايل عقلي در قرن پنجم هجري، فكر كرويت زمين را رد نمي كند. ايشان ذيل آيه 22 سوره بقره، ضمن رد كردن نظر جبائي، درباره مسطح بودن زمين مي نويسد: مراد از كروي بودن زمين آن است كه در مجموع به شكل كره است. همچنين بعيد نمي داند كه ابرها، ناشي از بخار زمين باشند و مي گويد دليل عقلي و نقلي بر منع آن وجود ندارد.

شيخ طوسي از منظر معضلات اجتماعي و سياسي معاصر خود به مباحث سياسي، حكومت و رهبري جامعه و نيز ويژگي هاي حاكم اسلامي توجه داشته است. البته در تبيان ذيل آيات مربوطه، اشارات مختصري به اين موارد دارد و تفصيل آن را در كتاب هاي كلامي و فقهي خويش نگاشته است. ايشان ذيل آيه (لا يَنالُ عَهْدِي الظّالِمينَ)، ملاك حكومت مطلوب را عدالت دانسته و ظالمان و جائران را از تصدي امر حكومت محروم مي شمارد.

شيخ الطائفه علاوه بر اينكه از مقدمه تبيان به برخي از مباحث علوم قرآني نظير اعجاز، عدم تحريف، قرائات، تأويل، ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه و... مي پردازد، در لابه لاي تفسير نيز به بيان علوم قرآني متناسب با هر مبحث پرداخته است، از جمله:

مبحث قرائت بعد از لغت و اعراب، جايگاه بلندي در تبيان دارد. مفسر گرانمايه در آغاز به نقل نظرات گوناگون مي پردازد، آن گاه حجت و دليل هر يك را بيان كرده، سپس نظر خويش را با دليل روشن مي سازد.
لازم به ذكر است كه محور صحت قرائت هاي تبيان مبتني بر نقل حفص از عاصم است و نقل ديگران در نظر وي مقبول نيست.

شيخ اهميت خاصي به اسباب نزول مي دهد و در اين بخش به طور گسترده اي از روايات معصومين(ع) استفاده مي كند. ايشان با وجود تناقضات و چند گونگي در نقل ها و اجتهادي بودن برخي از سخنان صحابه و تابعان، به گزيده اي از اين دسته منقولات، اشاره مي كند. البته به اعتقاد شيخ طوسي، سبب نزولي مورد پذيرش است كه پس از عرضه به آيات مورد بحث و با توجه به قرائن موجود در اطراف آيه و نيز سياق، روايت با آن سازگار و هماهنگ باشد.
شيخ در بخش اسباب نزول، از احاديث ائمه(ع) به ويژه باقرين(ع)، فراوان استفاده نموده و در موارد بسياري، از اين گروه روايات در تبيين شأن و فضيلت و مقام والاي ولايت و عصمت بهره وافي برده است. شيخ با استفاده از اين مبحث نيز به اثبات و دفاع از عقايد و نظرات اماميه مي پردازد. ايشان ذيل آيه اكمال مي نويسد: از باقرين(ع) روايت شده است كه پس از آنكه رسول خد(ص) علي(ع) را به عنوان سرپرست امت خود در روز غدير خم منصوب كرد، آيه مذكور نازل شد.
همچنين ذيل آيات 1 و 2 سوره عبس، نظر برخي مفسران را مبني بر اينكه اين آيات درباره پيامبر اكرم(ص) است، رد مي كند و با كمك آيات ديگر ساحت پيامبر(ص) را از توهم مفسران پاك مي سازد و در اين باره مي گويد: ايشان كه به خلق عظيم( إِنّكَ لَعَلي‏ خُلُقٍ عَظيمٍ)، توصيف شده، چگونه ممكن است عبوس و ترشرو باشد؟
گاه مفسر، نادرستي روايات نزول را به دليل مغايرت آن با ديدگاه فقهي اماميه، اثبات مي كند. شيخ به اين قاعده اصولي در بحث اسباب نزول پاي بند است كه: العبره بعموم اللفظ لا بخصوص السبب. توضيح اينكه به عقيده ايشان، سبب نزول آيه، موجب محدود كردن حكم بر همان واقعه نمي شود؛ يعني تنها آن فرد يا افرادي را كه آيه درباره آن ها نازل شده، در بر نمي گيرد؛ بلكه با توجه به لفظ عام آيه، حكم آيه شامل ديگران نيز مي شود.

مراد از نظم يا تناسب، بيان وجه پيوستگي و اتصال آيات قبل و بعد مي باشد كه البته اگر اين اتصال آشكار باشد، اشاره اي به وجه اتصال آن نمي شود؛ اما اگر پيوستگي ميان جملات يك آيه يا آيه اي با آيات ديگر بسيار دقيق، ظريف و ناپيدا باشد، مفسر در محل مناسب به بيان وجه ارتباط آيات با يكديگر مي پردازد. همچنين از سياق به اعتبار اينكه يكي از قرائن حاليه در فهم كلام است، بهره مي برد.
بنابر بررسي هاي انجام گرفته در تفسير تبيان، شيخ طوسي از نظم آيات و ارتباط موجود بين آن ها براي روشن ساختن بيشتر معاني كمك مي گيرد؛ البته بيشتر اين مباحث را در سوره هاي سبع طوال كه داراي آيات بلندي هستند، مطرح مي سازد.
همچنين ايشان به كمك سياق به رد افكار منحرف فرقه هاي كلامي مي پردازد. به عنوان مثال در تفسير آيه شريفه(وَ اللّهُ خَلَقَكُمْ وَ ما تَعْمَلُون) مي گويد: به اعتقاد مجبّره اين آيه دلالت مي كند كه خداوند، خالق افعال ماست؛ در حالي كه اگر به سياق توجه شود مي بينيم كه عبارت شريفه به عنوان حكايت سخن ابراهيم(ع) در مقابل قوم خود و طلب انكار عبادت بت هايشان از سوي آن هاست و اينكه بت ها اجسامي بيش نبوده و خداوند تعالي پديد آورنده آن هاست.
شيخ در موارد بسياري از سياق در روشن ساختن معنا كمك مي گيرد.

يكي ديگر از موضوعاتي كه در تبيان بدان پرداخته شده، مبحث محكم و متشابه است. شيخ طوسي ذيل آيه 7 سوره آل عمران به تعريف محكم و متشابه پرداخته و اختلافات در اين زمينه را يادآور مي شود. همچنين علت نزول متشابه را مطرح مي سازد.
به علاوه ايشان در تفسير برخي آيات به متشابه بودن آن ها اشاره كرده و آن ها را به محكم ارجاع مي دهد. مانند آيه شريفه (ثُمّ اسْتَوي‏ عَلَي الْعَرْش) كه مي نويسد: <استواء> در لغت به دو معناي نشستن بر تخت و استيلاست كه يكي از اين دو معنا براي خداوند جايز نيست؛ به دليل اينكه مي فرمايد: (لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ). طبق آيه شريفه، هيچ چيز مانند خداوند نيست، خداوند جسم نيست كه بر تخت بنشيند.
اما معناي ديگر آن يعني استيلا، جايز است كه در مورد خداوند به كار رود. بنابراين آيه 11 سوره شوري محكم است و آيه 53 سوره اعراف متشابه مي باشد كه براي دريافت مفهوم آن، به محكم ارجاع داده مي شود.
شيخ در ادامه به نمونه هاي ديگري از آيات محكم و متشابه اشاره مي كند.
نكته مهم در اين بحث آن است كه شيخ طوسي بر لزوم به كارگيري عقل و انديشه در فهم آيات متشابه و مراجعه به نقل پيامبر اكرم(ص) تأكيد دارد. ايشان ذيل آيه (بَلْ كَذّبُوا بِما لَمْ يُحيطُوا بِعِلْمِهِ)مي نويسد: در قرآن آياتي مانند متشابهات وجود دارد كه با قرينه و دليل خارجي معناي آن روشن مي شود و احتياج به فكر و عقل يا رجوع به سنت نبوي دارد.
چنانكه پيداست شيخ طوسي به كارگيري عقل و رجوع به سنت را براي فهم متشابهات ضروري مي داند.

شيخ طوسي علاوه بر طرح اين مسئله در مقدمه كتاب خود و اشاره به تعريف و اقسام نسخ، تفصيل بحث را به كتاب اصول فقه خود يعني العدﺓ ارجاع مي دهد. در عين حال ايشان در ضمن تفسير نيز آيات ناسخ و منسوخ را مشخص كرده، به نقد و بررسي نظر مفسران در اين باره مي پردازد و گاه با دليل قاطع، نسخ برخي از آيات را رد مي كند.

شيخ طوسي همانند ساير قدما بين تفسير و تأويل فرق نگذاشته است و آن را مرادف با تفسير مي داند. ايشان در تفسير آيه 7 سوره آل عمران مي نويسد: تأويل به معناي تفسير و اصل آن به معناي مرجع و مصير مي باشد و مراد از(وَ ما يَعْلَمُ تَأْويلَهُ)؛ يعني تفسير آن را نمي داند.

شيخ به قصص و تاريخ امت هاي پيشين نيز توجه كرده است و در اين زمينه، ساده انگاري را به يك سو نهاده، به ارزيابي و جداسازي سره از ناسره پرداخته است.
ايشان در داستان حضرت آدم و حو(ع)، برخي روايات را ضعيف دانسته و طرد مي كند. همچنين در قصه هاروت و ماروت با آوردن اخباري از اسرائيليات، با تكيه بر عصمت ملائكه و فقدان شرايط پذيرش و صحت در روايات، بر اخبار وارده، خط بطلان مي كشد. در نهايت مي توان گفت، تفسير تبيان به تعبير علامه آقا بزرگ تهراني، اولين تفسيري ست كه انواع علوم قرآن را جمع كرده است.
البته تبيان از جهت ابعاد ديگر نيز، بر تارك تفاسير اوليه مي درخشد و چنانكه شيخ طبرسي مفسر بزرگ شيعي مي نويسد: تبيان كتابي است كه نور حق از آن مي درخشد و بوي راستي از آن مي تراود. در برگيرنده معاني و اسرار بي همتا و شامل ادبيات وسيعي است. مؤلف آن به نگارش مطالب بدون روشنگري و تبيين و به آراستن مباحث، بدون تحقيق و ژرف انديشي قانع نمي شود. تبيان، راهنمايي است كه من از پرتو انوار آن بهره مي گيرم و به شيوه آن در اين كتاب ‍‍]مجمع البيان] گام بر مي دارم و قلم مي زنم.
اين تفسير گرانقدر علي رغم تمام مزايايي كه دارد، برخلاف مجمع البيان مباحث مختلف را مانند قرائت، لغت، شأن نزول و... جدا نياورده است. البته اين مسئله در چاپ هاي جديد مورد توجه قرار گرفته و مطالب آن عنوا ن بندي گرديده است. به علاوه فهرست هاي متنوع و مفيدي در آخر مجلدات آن به چشم مي خورد.
ظاهراً نسخه هاي تفسير تبيان در كتابخانه هاي مختلف پراكنده بود، تا اينكه در سال 1364 هجري به همت مرحوم آيت الله سيد حجت كوه كمره اي در يك جا گرد آمد و با همت تني چند از عالمان تصحيح شده و در دو مجلد بزرگ منتشر گرديد.
چاپ ديگر آن ده جلدي است كه با تصحيح، تحقيق و تعليق آقاي احمد حبيب قصير العاملي سامان يافته است. همچنين مرحوم ابن ادريس اين تفسير را تلخيص كرده، كه چند سال قبل چاپ شده است.
ادامه دارد...